Xây Núi Cúi Để Làm Gì?

§ Lm Phanxicô Xaviê Ngô Tôn Huấn

Được biết ở một địa phận kia bên nhà, người ta đang có chương trình vĩ đại là xây NÚI CÚI tốn phí đến cả ngàn tỷ đồng VN để lôi cuốn du khách đến viếng thăm và cũng để chào mừng Đức Thánh Cha sẽ sang thăm Việt Nam trong năm 2016 theo sự tưởng tượng vô căn cứ của họ. Chúng ta nghĩ gì về công trình lớn lao mang tính chất phô trương bề ngoài trên đây ?

Trước hết, phải hỏi xem Chúa và Đức Mẹ có hài lòng được tôn thờ và tôn vinh với công trình hoành tráng và tốn phí trên hay không?

Chắc chắn là không, vì Chúa chỉ muốn ngự trị trong tâm hồn của những ai thành tâm yêu mến Người, chứ không vui thích được tôn thờ ở những nơi sang trọng lộng lẫy bề ngoài.Vì thế xưa kia, để trả lời cho một phụ nữ Samaritana kia nói với Chúa rằng "cha ông chúng tôi đã thờ phương Thiên Chúa trên núi này", Chúa Giêsu đã nói như sau:

"Nhưng giờ đã đến- và chính là lúc này đây-
Giờ những người thờ phượng đích thực
Sẽ thờ phượng Chúa Cha trong thần khí và sự thật
Vì Chúa Cha tìm kiếm những ai thờ phượng Người như thế." (Ga 4: 23)

Về phần Đức Mẹ -vốn khiêm cung và khó nghèo-, cũng sẽ không vui thích được tôn vinh với công trình quá tốn phí bề ngoài như thế.

Do đó, đáng lẽ phải xây đền thờ, xây NÚI CÚI trong tâm hồn của mọi tín hữu cho Chúa và cho Đức Mẹ ngự trị, chứ không nên xây phô trương bên ngoài cho thiên hạ chiêm ngưỡng để hãnh diện với họ về khả năng tài chính phong phú của mình, trong khi thực tế, giáo dân nhiều người còn túng thiếu, khó khăn với việc sinh sống, nên không có tiền để đóng góp vào công trình quá tốn kém này.

Như vậy, nếu dùng tiền xây cất quá tốn phí này để trợ giúp cho người nghèo khó thì chắc chắn hữu ích và có lợi hơn cho việc phúc âm hóa, tức mở mang Vương Quốc tình yêu, công bằng, bác ái và thánh thiện của Chúa trong tâm hồn mọi người để đánh tan bóng đen của tội lỗi và sự dữ gây ra bởi "văn hóa sự chết" đang bao phủ thế giới và tâm hồn của quá nhiều người ở khắp nơi trên thế giới tục hóa, phi luân, và vô nhân đạo ngày nay. Văn hóa sự chết thể hiện rõ nét ở lối sống tôn thờ tiền bạc của cải vật chất, tôn thờ khoái lạc (hedonism) sa hoa ngạo nghễ và dửng dưng trước sự nghèo đói, đau khổ của biết bao người xấu số, nạn nhân của mọi bất công xã hội ở khắp nơi,

Như thế, thử hỏi : việc xây công trình lớn lao trên có cần thiết, có làm vinh danh Chúa, Đức Mẹ và có lợi gì cho mục tiêu tái Phúc Âm Hóa -hay ngược lại- là phản Phúc Âm hóa (anti-re evangelization) của giáo hội địa phương ?

Phải nói ngay là không có lợi gì cho mục đích mở mang Nước Chúa vì thực chất sa hoa hào nhoáng bề ngoài không phù hợp với tinh thần nghèo khó mà Giáo Hội phải sống từ trong tâm hồn ra đến hành động bên ngoài để làm chứng tá cho Chúa Kitô, Đấng đã nghèo khó đến nỗi "không có chỗ tựa đầu, trong khi chim trời có tổ, cáo chồn có hang." (Mt 8: 20)

Chúa Kitô đã thực sự khó nghèo, sống lang thang như người vô gia cư (homeless) trong suốt cuộc đời tại thế, từ lúc sinh ra trong hang bò lừa cho đến ngày chết trần trụi trên thập giá chỉ vì muốn cho con người được cứu độ và vui hưởng sự sang giầu đích thực của Nước Trời.

Trong bài giảng trên núi, Chúa đã nói rõ : "phúc cho ai có tình thần nghèo khó, vì Nước Trời là của họ."(Mt 5: 1)

Phải có tinh thần nghèo khó để không làm nô lệ cho tiền của khiến tôn thờ tiền bạc (cult of money) như Đức Thánh Cha Phanxicô đã phê bình thế giới tục hóa ngày nay. Phải có tinh thần nghèo khó để khinh chê những của cải phù du, nhứng tiện nghi sa hoa và hào nhoáng ở đời này để dễ nâng tâm hồn lên cùng Chúa là cội nguồn của mọi phú quí giầu sang và hạnh phúc đích thực..

Phải khó nghèo thực sự để không lãng phí tiền bạc vào những việc mà thực chất chỉ là phô trương, hào nhoáng bề ngoài, tuyệt đối không có lợi gì cho việc rao giảng Tin mừng của Chúa Kitô trong hoàn cảnh xã hội đầy bất công với đa số người dân-trong đó có những giáo dân-còn nghèo nàn, chật vật với cuộc sống bên cạnh môt thiểu số sang giầu tư bản đỏ và đai gia không hề có chút cảm thông bác ái đối với đa số quần chúng nghèo khó, thấp cổ bé miệng, nạn nhân của bất công bóc lột

Trong một hoàn cảnh xã hội như vậy, người Tông Đồ của Chúa Kitô phải đứng về phía những người nghèo khó theo gương Chúa Kitô mà Đức Thánh Cha Phanxicô đang là chứng nhân hùng hồn, hay đứng về phía những đại gia và tư bản đỏ để thi đua với họ về giầu sang hào nhoáng bề ngoài với những thánh đường lộng lẫy, nhà xứ và tòa giám mục sang trọng -và đặc biệt là xây NÚI CÚI tốn phí hàng ngàn tỷ đồng, một việc làm hoàn toàn không cần thiết để phúc âm hóa môi trường.

Rao giảng Chúa Kitô khó nghèo mà không sống khó nghèo thì sẽ không thuyết phục được ai tin lời mình giảng dạy, nếu không muốn nói là làm trò cười cho họ.

Nói khác đi, thi hành mục đích tái phúc âm hóa thế giới mà Giáo Hội đã kêu gọi từ mấy năm nay có cần đến công trình xây cất quá tốn phí kia hay không, hay đây chỉ là sự phô trương không cần thiết vẻ hào nhoáng bề ngoài, một việc hoàn toàn trái nghịch với tinh thần và đời sống khó nghèo của Chúa Kitô, "Đấng vốn giầu sang phú quí, nhưng đã tự ý trở nên khó nghèo vì anh em để lấy cái nghèo của mình mà làm cho anh em trở nên giầu có," (2 Cr 8: 9)

Nếu Giáo Hội mà không sống tinh thần khó nghèo của Chúa Kitô thì sẽ là nhân chứng cho ai ? cho khát vọng được giầu sang phú quí đich thực trên Nước Trời hay cho sự sang giầu phù phiếm chóng qua ở đời này ?

Lại nữa, việc làm trên cũng đi ngược lại đường lối sống và mục vụ của Đức Thánh Cha Phanxicô, người đã chọn Thánh Phanxicô khó khăn thành Assisi làm khẩu hiệu cho triều đại Giáo Hoàng của mình. Chắc chắn ngài sẽ không hài lòng về công trình phô trương quá tốn kém trên mà người ta đang phóng đại trí tưởng tượng về việc ngài sẽ sang thăm Việt Nam trong năm 2016 để moi tiền đóng góp của giáo dân trong và ngoài nước.

Và nếu quả thực Đức Thánh Cha sẽ sang thăm Việt Nam như người ta đang tưởng tượng vô căn cứ, thì chắc chắn ngài sẽ không đến chiêm ngưỡng NÚI CÚI mà sẽ đến thăm nhừng tù nhân, những người già yêu không có ai săn sóc và những trẻ mồ côi, khuyết tật, là những thành phần xấu số trong mọi xã hội mà ngài ưu tiên quan tâm đến họ, vì Chúa Kitô nghèo khó đang hiện diện trong những người xấu số này.

Vì thế, là nhân chứng cho Chúa Kitô khó nghèo, và là cộng sự viên đắc lực của Đức Thánh Cha yêu thương người nghèo, sống giản dị khó nghèo, mọi người có trách nhiệm phục vụ cho Dân Chúa trong Giáo Hội phải sống tinh thần khó nghèo của Chúa và gương mẫu phục vụ của Đức đương kim Giáo Hoàng để đời sống và việc làm của minh không mâu thuẫn với lời mình rao giảng cho người khác. Có như vậy thì việc phúc âm hóa, hay tái phúc âm mới có kết quả tốt đẹp mong muốn.

Ngươc lại, cứ lo xây nhà thờ cho sang cho đẹp, xây tượng đài tốn phí để phô trương và là lý do để tiếp tục thi nhau ra nước ngoài xin tiền cho những nhu cầu bất tận, thì mục tiêu phúc âm hóa sẽ không bao giờ mang lại kết quả nào, nếu không muốn nói là trống đánh xuôi kèn thổi ngược.

Trống đánh xuôi kèn thổi ngược vì trong khi giáo dân nhiều người còn nghèo túng, giữa một xã hội đầy bất công và tụt hậu thê thảm về luân lý đạo đức, mà Giáo Hội lại kiêu hãnh với những công trình hoành tráng, quá tốn phí như xây NÚI CÚI thì quả thật là một mỉa mai trơ trẽn, một thất bại trông thấy cho mục tiêu phúc âm hóa của giáo hội địa phương.

Ở những quốc gia giầu có như Hoa Kỳ, Canada, ÚC Châu, Pháp, Đức ... người ta cũng không phô trương hào nhoáng với những công trình xây cất đồ sộ. Vậy tại sao ở một nước còn nghèo và lạc hậu như Viêt Nam mà giáo hội địa phương lại ngạo nghễ với công trình xây cất quá tốn phí như vậy, mà thực chất chỉ để phô trương sự phồn thịnh của giáo hội địa phương và phản tác dụng cho mục tiêu phúc âm hóa môi trường để mời gọi thêm nhiều người nữa nhận biết và tin Chúa Kitô dể được cứu rỗi. Đây phải là sứ vụ quan trọng nhất của Giáo Hội ở khắp nơi.

Tại hại hơn nữa, việc xây cất kia còn vô tình đánh bóng cho chế độ cai trị, vô tình biện minh là có tự do tôn giáo, nên mới có công trình lớn lao tốn phí như vậy, trong khi thực tế Giáo Hội vẫn còn tiếp tục bị hạn chế về tự do hành đạo, chưa đáng được tiếp tay tô điểm qua việc làm phô trương hào nhoáng trên đây.

Đáng lẽ, cần thiết hơn cả là xây dựng niềm tin vững chắc trong lòng người tín hữu được trao phó cho mình coi sóc, để giữa một xã hội tụt hậu thê thảm về luân lý đạo đức, họ sẽ là chứng nhân hùng hồn cho Chúa Kitô bằng đời sống công bình, yêu mến sự thiện hảo và khinh chê sự giầu sang hợm hĩnh của những người không có niềm tin Chúa nên chỉ biết vơ vét của cải để làm giầu, bất chấp công bình bác ái và nhân đạo.

Thêm vào đó, một nhu cầu quan trọng không kém là đào tạo hàng giáo sĩ cho có chiều sâu thực sự để họ biết phục vụ hữu hiệu và công bình trong thực tế. Cụ thể, phải sửa đối cách phục vụ để không bất công với người nghèo, không cho họ mang xác người quá cố vào trong nhà thờ, không cho cả thân nhân người quá cố là linh mục được đồng tế trong lễ tang; trong khi cho xác người giầu được đem vào trong nhà thờ và cho nhiều linh mục được đồng tế trong lễ tang, như có nhân chứng đã kể lại.

Một điều bất công đáng nói nhất là ở các giáo phận bên nhà cho đến nay, các linh mục chánh hay phó xứ không được trả lương tối thiểu đồng đều, nên người coi xứ giầu thì được giầu có theo, coi xứ nghèo thì thiệt thòi hơn.Vì thế, mạnh ai nấy tìm cách ra nước ngoài để xin tiền cho những nhu cầu bất tận.

Thử hỏi giám mục có kiểm soát được các linh mục của mình ra nước ngoài xin tiền hay không, và có biết các linh mục kiếm được bao nhiêu tiền và đem về chi tiêu cho mục đích gì ?

Nếu không biết thì vô tình vẫn làm ngơ cho giáo sĩ, tu sĩ của mình thi nhau ra nước ngoài kiếm tiền bỏ túi hay chi phí cho những mục đích không ai biết.Chúa nói : "anh em không thể vừa làm tôi Thiên Chúa vừa làm tôi tiền của được." (Lc 16: 13)

Lời Chúa trên đây phải là đèn soi bước đi cho hàng giáo sĩ và tu sĩ cách riêng ở khắp nơi trong Giáo Hội. Không ai có thể dạy cho người khác điều mà chính mình lại không sống để làm gương, và như vậy sẽ trở thành phản chứng thay vì là nhân chứng trung thực cho Chúa Kitô, Người đã nói: "ai có tai nghe thì nghe." (Mt 13: 43; Mc 7: 16; Lc 8: 8).

Tóm lại, Giáo Hội không thể rao giảng hữu hiệu Chúa Kitô khó nghèo cho ai nếu đời sống và việc làm của mình lại mâu thuẫn với điều mình giảng dậy cho người khác.

Lm Phanxicô Xaviê Ngô Tôn Huấn

Sách Khởi Nguyên - Chương 20

Kinh Thánh Cựu Ước
Sách Khởi Nguyên
Bản dịch Việt Ngữ của Linh Mục Nguyễn Thế Thuấn, CSsR. 1976
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia

- Chương 20 -

Abraham tại Ghêrar

[1] Abraham bỏ đó mà dời xuống miền Nam-sa và lưu lại vào khoảng giữa Cadès và Sur, rồi đến ngụ tại Ghêrar.

[2] Bởi Abraham nói về Sara vợ ông "nàng là em gái tôi" nên Abimêlek, vua Ghêrar sai người đi bắt lấy Sara. [3] Nhưng Thiên Chúa đến với Abimêlek trong mộng ban đêm và phán bảo ông: "Ngươi chết đến nơi rồi, vì cớ người đàn bà ngươi đã cưới lấy: vì nàng đã có chồng". [4] Vả Abimêlek đã không lại gần bà. Ông thưa: "Lạy Chúa, há Người lại giết dân ngay lành nữa sao? [5] lại không phải chính ông ấy đã nói với tôi "nàng là em gái của tôi đó". Và cả nàng nữa, nàng lại không nói: "Anh cả tôi đó" sao? Tôi đã làm thế với một lòng thành, tay trong trắng". [6] Và Thiên Chúa phán bảo ông trong mộng: "Chính Ta, Ta cũng biết ngươi đã làm thế với một lòng thành; và chính Ta cũng đã cầm giữ ngươi khỏi phạm tội nghịch với Ta. Bởi đó Ta đã không cho ngươi đụng đến nàng. [7] Vậy bây giờ ngươi hãy trả lại vợ người ấy: người là tiên tri! người sẽ chuyển cầu cho ngươi và ngươi được sống. Nhược bằng ngươi không trả lại; thì hãy biết rằng: thế nào ngươi cũng phải chết, ngươi và mọi người nhà ngươi". [8] Sáng ngày Abimêlek dậy sớm, gọi tôi tớ hết thảy đến và thuật lại đầu đuôi tự sự cho họ nghe. Và người người đều khiếp sợ quá đỗi. [9] Ðoạn Abimêlek cho gọi Abraham đến mà bảo ông: "Ông đã làm gì thế đối với chúng tôi? Tôi đã có tội gì đối với ông để ông kéo đến trọng tội trên tôi và trên nước của tôi? Ông đã làm cho tôi những điều mà lý ra không được phép làm?" [10] Và Abimêlek nói với Abraham: "Ông muốn nhắm gì khi làm như thế?" [11] Abraham nói: "Vì tôi tự nghĩ: chắc nơi đây chẳng có lòng kính sợ Thiên Chúa; tất họ sẽ giết tôi vì cớ vợ tôi! [12] Vả lại, cũng thật: nàng là em gái tôi, con cùng một cha nhưng khác mẹ, và nàng đã là vợ tôi. [13] Vậy khi Thiên Chúa đem tôi đi phiêu bạt xa nhà cha tôi, thì tôi đã bảo nàng: Nầy là một ơn xin mình làm cho tôi: bất luận nơi nào ta đến, mình hãy xưng gọi tôi: anh tôi đó".

[14] Abimêlek đã lấy chiên bò, tớ trai tớ gái tặng cho Abraham và trả lại ông Sara, vợ ông. [15] Abimêlek nói: "Nầy đất đai của tôi trước mặt mặt ông, ông muốn ở đâu thì tùy thích". [16] Và với Sara ông nói: "Nầy ta trao ngàn nén bạc cho anh của nhà ngươi, cho nhà ngươi, đó là tấm mạng che mắt mọi người thân cận với nhà ngươi, để nhà ngươi được hoàn toàn minh oan". [17] Abraham đã chuyển cầu Thiên Chúa, và Thiên Chúa đã chữa lành Abimêlek và vợ cùng các nữ tỳ của ông cho họ có thể sinh sản được. [18] Ấy là vì Yavê đã phạt vô hậu lòng dạ phụ nữ cả nhà Abimêlek vì cớ Sara, vợ của Abraham.

* * *

Sách Khởi Nguyên - Chương 19

KINH THÁNH CỰU ƯỚC
SÁCH KHỞI NGUYÊN
Bản dịch Việt Ngữ của Linh Mục Nguyễn Thế Thuấn, CSsR. 1976
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia

- Chương 19 -

Sôđôm bị hủy diệt

[1] Hai Thần sứ vào Sôđôm vào lúc chiều tà. Lot thời ngồi ở cổng Sôđôm. Lot vừa thấy thì chỗi dậy nghinh đón họ và bái lạy mặt sát đất. [2] Ông nói: "Thưa các Ngài, xin các Ngài dời vào tệ xá, nghỉ lại đêm nay. Các Ngài rửa chân, rồi sớm mai các Ngài lên đường đi tiếp". Các vị ấy nói: "Không, chúng tôi ngủ đêm ngoài bùng binh". [3] Nhưng ông ra sức nài ép họ thì họ đã đi với ông vào nhà, và ông đã làm tiệc đãi họ. Ông đã làm bánh không men và họ đã dùng bữa.

[4] Họ chưa đi ngủ thì dân thành người Sôđôm đã đến vây quanh nhà, từ trẻ đến già, toàn dân không trừ một ai. [5] Chúng kêu Lot ra mà bảo: "Ðâu rồi, hai người đến nhà anh đêm nay; anh đem họ ra đây cho chúng tôi biết họ chút nào!"

[6] Lot ra bên ngoài cửa vào, và đóng ập cửa lại sau mình. [7] Ông nói: "Tôi van xin anh em. Ðừng làm sự dữ! [8] Nầy đây tôi có hai người con gái, chúng vẫn còn trinh, tôi xin đem chúng ra với các người; các người xử với chúng tùy sở thích các người. Nhưng riêng về những người kia, xin các người đừng làm điều gì, vì họ đã vào ngụ bóng mái nhà tôi". [9] Chúng bảo: "Xéo ra xa!" Và chúng nói: "Anh chàng trơ trọi một mình đến ngụ nhờ mà ại dám làm quan án! Bây giờ chúng ông còn làm dữ với mầy hơn là với chúng nó nữa". Và chúng áp vào người Lot, quá mạnh và tiến lại để đập phá cửa. [10] Những người kia chìa tay ra, kéo Lot vào với họ trong nhà, rồi đóng cửa lại.

[11] Còn bọn người ở trước cửa nhà, thì họ làm cho quáng gà cả lũ từ bé đến lớn, làm chúng không tài nào tìm thấy cửa.

[12] Các người kia bảo Lot: "Ngươi còn có ai đâu đây nữa không? Con trai con gái và tất cả những gì ngươi có trong thành, ngươi hãy đem ra khỏi chốn nầy, [13] vì chúng ta sắp hủy diệt chốn nầy, quả lớn thật tiếng kêu oán phạt chúng trước nhan Yavê, và Yavê đã sai chúng ta đi hủy diệt thành nầy". [14] Lot đi ra nói với những người con rể sắp cưới các con gái ông; ông bảo: "Dậy, ra khỏi chốn nầy vì Yavê sắp hủy diệt thành". Nhưng các chàng rể của ông chỉ coi như thể ông nói diễu.

[15] Khi hừng đông ló hiện, các thần sứ thối thúc Lot mà rằng: "Dậy, đem vợ và hai con gái ngươi sẵn đây đi, kẻo lại quyện đi theo vạ của thành". [16] Ông cứ chần chừ; các người kia mới nắm tay ông, tay vợ và hai con ông, bởi Yavê đã chạnh lòng thương ông. Họ đem ông ra mà bỏ lại ngoài thành. [17] Trong lúc các Ngài đem ông ra ngoài, thì Người bảo: "Hay lo cho thoát mạng mình; đừng có ngó lui; đừng dừng lại đâu trong vùng châu thổ; hãy lo chạy thoát lên núi, kẻo bị quyện theo". [18] Lot nói với họ: "Xin đừng thế, thưa Ngài. [19] Nầy tôi tớ của ngài đã được nghĩa trước nhan Ngài, và Ngài đã tỏ lượng nhân hải hà đối với tôi cho tôi được tính mạng an toàn. Nhưng tôi không thể chạy thoát lên núi được, sợ rằng tai ương cứ bám theo tôi và tôi chết mất. [20] Nầy, cái thành kia kìa gần bên dễ chạy trốn vào đó được, và nó có to tát gì? xin để cho tôi thoát thân đến đó. Nó có to tát gì đâu? Ðể cho tính mạng tôi sống được".

[21] Và Người nói với ông: "Nầy Ta còn nể nang ngươi cả về điều ấy nữa, là sẽ không vùi đi thành ngươi nói đó. [22] Mau mau thoát thân vào đó, vì Ta không thể làm gì trước khi ngươi đến đó". Vì vậy người ta đã gọi tên thành là Soar.

[23] Mặt trời vừa mọc, Lot vừa vào Soar, [24] thì Yavê mưa xuống Sôđôm và Gomora, diêm sinh và lửa tự nơi Yavê từ trời cao xuống. [25] Người đã vùi đi các thành ấy và tất cả vùng châu thổ cùng dân cư các thành hết thảy, đến cả mầm giống đất đai. [26] Vợ của Lot ngó lại đằng sau thì đã biến thành tượng muối.

[27] Sáng mai Abraham dậy sớm ra chỗ ông đã đứng hầu Yavê. [28] Ông nhìn về phía Sôđôm và Gomara, và trên cả mặt vùng châu thổ, và ông thấy: thì này một làn khói bốc lên như khói lò đúc. [29] Khi Thiên Chúa hủy diệt các thành vùng châu thổ thì Người đã nhớ đến Abraham, và Người đã cho Lot khỏi trời lật đất vùi! trng khi các thành nơi Lot đã ở bì vùi đi.

Nguồn gốc dân Moab và Ammôn

[30] Lot bỏ Soar đi lên ở trên núi với hai người con gái của ông, vì ông sợ không dám ở lại Soar. Ông ở trong một cái hang hàm một với hai người con gái của ông. [31] Cô cả mới nói với cô út: "Cha ta già rồi; trong xứ lại không có đàn ông nào đến với ta theo lối thường trong cả thiên hạ. [32] Nào! ta chuốc rượu cho cha ta uống và ta ngủ với ngài; như thế là sẽ lưu tồn dòng giống do bởi cha ta! [33] Và họ đã chuốc rượu cho cha họ uống trong chính đêm ấy, và cô cả đến ngủ với cha mà ông không hay biết lúc nào cô nằm lúc nào cô dậy. [34] Hôm sau cô cả nói với cô út: "Này đêm qua chị đã ngủ với cha. ta hãy chuốc rượu cha uống cả đêm nay nữa, rồi em vào ngủ với ngài. Như thế ta sẽ lưu tồn dòng giống do bởi cha ta".

[35] Và họ đã chuốc rượu cho cha họ uống cả đêm ấy nữa, và cô út chỗi dậy đi ngủ với ông mà ông không hay biết lúc nào cô nằm, lúc nào cô dậy. [36] Hai con gái của Lot đã có thai với cha họ. [37] Cô cả đã sinh hạ một trai và cô gọi tên nó là Moab. Ðó là ông tổ của dân Moab còn đến ngày nay. [38] Cô út cũng đã sinh hạ một trai và cô gọi tên nó là Ben-Ammi. Ðó là ông tổ dân Ammôn còn đến ngày nay.

* * *